بررسی تطبیقی تحلیل «خلق افعال عباد» در کلام ماتریدیه و دیوبندیه

دیوبندیه مکتبی است که از درون مذهب کلامی ماتریدیه برخاسته و ادعای پیروی از کلام ماتریدیه، مهم­ترین شاخصه کلامی دیوبندیه است؛ اما این مدعا در تطبیق مباحث کلامی دچار تزلزل­هایی شده است. تطبیق آرای این دو مکتب در تحلیل مبحث کلامی «خلق افعال عباد» نشان می­دهد که دیوبندیه در برخی مسائل، دیدگاه متفاوتی اختیار کرده است، که این مغایرت­ها به مبنای دیوبندیان در مخالفت با هر معنای دارای شائبه شرک و بدعت باز می­گردد. در پاسخ به پرسش از میزان تحول دیوبندیه در موضوع تحقیق، این نتیجه حاصل شد که دیوبندیان همچون ماتریدی­ها، به تفکیک «خلق» و «کسب» در تحلیل «افعال بندگان» قائل­اند؛ اما در نوع دیدگاه در باب «کسب» متفاوت می­اندیشند. ماتریدیان به انتساب حقیقی افعال به دو قادر قائل­اند، اما دیوبندی­ها ضمن تأکید بر فاعلیت مطلق خداوند، از اطلاق فاعلیت بر بندگان پرهیز دارند و تأثیرگذاری بندگان را فقط به عنوان سبب ظاهری می­پذیرند.